Datuen MCA (Multiple Correspondence Analysis)

Interpretatzen zailak izan daitezke korrelazio anizkoitzak sortzen dituen irudiak, aldagaiak edo banakoak (gure kasuan, herriak) ugariak direnean. Besteak besste, hurrengo irudiek 137 herri eta 248 aldagai asko direla erakusten dute.

Figure 1: MCA irudia

Irudi horretako x eta y ardatzetan irakurtzen da lehenengo dimentsioek (2/136) bariazio guztiaren hamarretik bat ere ez dutela azaltzen. x ardatzean %6.24 eta y ardatzean %3.01, hain zuzen.

Erabili dudan teknikak eta erremintak, baina, uzten du faktoreen inguruko analisia era agerikoagoan egiten. Horrela, goiko datu-hodei ulergaitz horiek mehaztu ahal dira pazientziaz.

Hurrengo irudi bietan aurreko irudietako informazioa era bitara mehaztuta: Batean kuantitatiboki egin da inausketa (50 garrantzitsuenak erakusteko eskatu zaio) eta bestean kualitatiboki (vin kontzeptua emateko hiru aldaerak eskatuta)

Bigarren hirudian irudikatuta dauden ardu eta arno aldakiak ez dira lehenengoan agertzen, aldaki bi horiek ez daudelako lehenengo bi dimentsio horien 50 osagai nagusietan. Beste aldakia berriz, agerian dago beheko eskumako koadrantean.

Era berean, herriak eta aldakiak batera irudika daitezke, nola banatzen diren aztertzeko.

Oraingoan lehenengo bi irudietan osagaiak irizpide kuantitatiboekin eskatu dira: 20 garrantzitsuenak lehenengoan, eta bigarrenean bi dimentsioetako lau koadranteak irudikatzeko gutxieneko kopurua eskatu da (25 herri eta 45 aldaki). Horrek zubereraren trinkotasuna irudikatzen du. Azken irudian hasierako taulako aldagai bitako zazpi aldaki eta 11 herri aukeratu dira irudikatzeko.

Irudikatze kalitatea eta dimentsioak: Ordezkagarritasuna

Analisi era honek kuantifikatzen du, besteak beste, aldagai bakoitza zelako ondo edo txarto dagoen irudikatuta dimentsio bakoitzean. Aldagaia diot, baina, berez, elementu zehatzagoa litzateke, herri bakoitza eta item bakoitzeko aldaki bakoitzaren ordezkagarritasuna ere neurtzen ditu.

Hurrengo grafikoetan irudikatzen da dimentsio bakoitzean ondoen irudikatuta dauden 40 herriak.

Irudiak ikusita, lehenengoan antzematen da Dim-1 horretan Zuberoa ordezkatzen dela gehienbat eta bigarren maila batean Lapurdi oposaketan. Bigarrenak, berriz, ematen du Amikuze ingurua eta Lapurdi irudikatzen dituela. Hirugarrenak, Nafarroa Behereko herriak, Zuberoko eta Lapurdikoren batekin nahastean ematen ditu.

Baina, bistan denez, garrantzia du zer ikusteak: Ea analisi era hau erabilita herriak ordezkatzen diren ala ez; horretarako eta hiru dimentsiorekin ari garenez bueltaka, ikus dezakegu hiru dimentsiootan zein diren eta zelan dauden ordezkatuta herriak

Figure 2: Lehenengo hiru dimentsioen ordezkagarritasuna, herrien ikuskera

Beste analisi batzuk erakutsia dutena gogoan hartuaz, erraz ulertzen da Zuberoa aldeko hizkerak ordezkatuen agertzea, Zuberoko berbetak baitira euren artean trinkotasunik handiena erakutsi dutena bestelako dialektometrietan.

Dimentsioak zerk eta zelan osatzen duen

Supermerkatura noanean sarri begiratzen dut ea palma olioduna berriro sartu nahi didaten. Ba, interesgarri deritzot Dim-1, Dim-2 edo Plim-\(\alpha\) dalakoak barruan zer duen ikusteari. Konkordantzia analisiak hori ere identifikatzen du; begiratu daiteke zein aldakik edo zein herrik sortzen duen zein neurritan aztertzen ari garen dimentsioa.

Gardentasun horren erakusgarri, lehenego dimentsioaren osaera erakusten da segidan. Lehenengoaren (Dim-1) hasiera erakusten den moduan, 125.aren 7. osagaia ere erakuts liteke.

Herriak eta aldagaiak

Figure 3: Dim-1 Lehenengo 50 osagairik garrantzitsuenak

Eta horrek zer esan nahi duen hizkuntzalariek esatea dute. Nik gaur esan dezaket, biribilkeriarik gabe, datu guztien bariazioaren %6.2404993 azaltzen duen Dim-1 horretako % 78.32 erakusten dela lehenengo irudian, herrien gaineko informazioaz. Bai, biribilduta. Eta bigarrenean % 34.54 erakusten dela aldagai eta aldakietakoaz.

Lehenengo dimentsioa: Dim-1

Figure 4: Dim-1. Bariazioaren 6.24 azaltzen du

Irudia nahiko koherentea da mapan ikusten denarekin. Bai dimentsioari egiten dioten ekarpenen arabera zein zein neurritara dauden islatuta dimentsio horretan, lehenengo nabarmentzen dira Zuberoako hizkerak eta hurrengo Lapurdikoak, pixkana-pikana Baxe Nafarroakoak agertzen hasten direla. Kausistikak azaldu behar lituzke emaitza horietan Etxarri, Arrokiaga eta Pagola herrien kokapena; pentsatzekoa dena baino beheraxeago ageri dira-eta. Espero izatekoa zatekeena baino gorago agertzen dira, besteak beste, Banka, Eiheralarre eta Irulegi, besteak beste.

Bigarren dimentsioa: Dim-2

Aurrekoaren antzera, bigarren dimentsioa irudikatzen da hiru informazio motez: Herrien ekarpena, lehenengoan; bigarrenean, aldakien ekarpena; eta herrien ordezkagarritasuna, hirugarrenean.

Figure 5: Dim-2. Bariazioaren 3.01 azaltzen du

Bigarren dimentsio honetan, berriz, argi ikusten da Nafarroa - Lapurdi ardatza eta hortik aparte ageri da Zuberoa. Hala ere, koloreak ere erakusten du, Nafarroako herri batzuk (Donapaleu, Azkarate, Eiheralarre…) eta Lapurdiko beste batzuk (Lekuine, Jatsu…) zerrendan azken agertzen dira, ez orezkatuta ez ekarpenik ia eginda.

Hirugarren dimentsioa: Dim-3

Ber sistema erabilita irudikatzen da Dim-3, hirugarren dimentsioa.

Figure 6: Dim-3. Bariazioaren 1.84 azaltzen du

Dimentsio honetan nahasiago ikusten dira koloreak; berde gehiago beherago agertzeak lioskuke Zuberoko hizkerak ez leudekeela hain ordezkatuta. Baina hierarkiako lehenengo postuetan ere ikusten ditugu Zuberoako hizkeraren bat.

Zer ari dük heben Arrokiaga? pentsa lezake Zuberotarrak hierarkiako 5.ari begiratuta. Ta hala galdetu zidan… dimentsio bakarreko azterketari utzi behar eta gehiago batera erabilita ea zer agertzen den aztertzera jo dezagun.

Hipotesia

Hirugarren dimentsio horren azalpen handia datuen nolakotasunak eman behar du, ez azalpen geografiko linguistikoa, ez, irizpide mailako azalpena. Irizpide estilistiko edo metodologikoak azaldu behar luke. 3-Dim azaltzeko 1D egindako erdiko irudian zenbait aldagaitan daturik ez agertzeak (NA) pisua duela erakusten du. Beraz, seguruenera datuak falta dituen herrien hierarkia eta 3-Dim aztertzekoa nahikoa bateragarriak izanen dira gorengo balioetan, behintzat.

Froga

Zein dira informazio hutsune gehien dituzten herriak? Horixe aztertu behar da, ea irudiarekin bat datorren informazio hori

Eta bai. Hala da, informazio hutsune gehien dituzten herri horiek dira 3D irudian nabarmendu direnak.

Hori bista hutsez 3D irudian baino ez da ikusten, begira beza irakurleak 1D eta 2D herrietan Larresoro herria non agertzen den, bere taldekotik 3D irudian nabarmen desberdintzen bada ere.

Ikusten den hori adierazgarria denentz aztertzeko korrelazio testa egin behar da. Datuak ordinaltzat hartuko ditugu, ez baita informazio garrantzitsua hierarkia eraikitzeko zenbakia hierarkia bera baino; horretarako eta Spearman-en korrelazio testak huts egin dezakeela jakinda (balio pareko asko ditugulako), Kendallen τ kalkulatzea erabaki nuen.

Emaitzok (τ =0.143749, p-balioa=0.017) dioskue baietz, hutsune kopurua eta Dim-3 erlazionatuta daudela.

Berez, hutsuneak uniformeki banatuta baleude, eta ez daude, ez zatekeen erlazio adierazgarririk aurkituko haien artean. Baina aurkitu ditugunez, beste hipotesiren bat egin behar litzateke: hutsune antolatu horien antolaerari buruzkoa.

Nik balienteki, balientekeriatan hasita, hobeki esanda: Bourciezen datuak itzulpenean oinarritu zirenez, ez ote ziren izanen estilo irizpide antzerakoak hartuko herri guzti horietan? Itzulpengintza eta dialektometria bat eginin XIX gizaldiko azterketan.

Jakina, datuak kategorizatzeko irizpideetan, nik hatzamar totoloak eta begi motzak izateak eta bestek ere izango dute esplikazio ahalmenik gaiaz.

Teoriak teoria, egia da datu baseko aldagaietan herri guztietan badaudela bi edo gehiago hutsune. Gehien 28. Hurrengo mapak informazio hori erakusten du.

Figure 9: Balio galduen presentzia irudikatzen duen mapa

Bistan denez zenbait herri beltzez agertzen dira, bertako daturik ez dago analisiotarako erabili den datu basean.